Shkruan: Rida Zejdan

Ateistët e rinj nuk ngarendin së pohuari në çdo rast që u jepet se morali ka rëndësi të madhe, dhe se njeriu gëzon të drejta e vlera të larta, të cilat duhet patjetër të ruhen e të mbrohen. Si shembull për to e sjellin lirinë e individit. Zakonisht, ky pohim nga ana e tyre shoqërohet me qortime e kritika thumbuese e tallëse ndaj librave të shenjtë të krishterimit dhe të muslimanëve. Në kontekstin e diskursit perëndimor shpeshherë drejtohen akuza të egra ndaj disa vargjeve Ungjillore e Kuranore. Megjithatë, prisni pak! Çfarë është ajo që diçka të caktuar, si për shembull vrasjen e paarsyeshme, apo gjenocidin, apo veprimet e Hitlerit, i trajton si të këqija? Cili është kriteri që e përcakton të mirën dhe të keqen sipas parimeve ateiste? Po, prej ateistit mund të rrjedhin veprime të moralshme, megjithatë kjo është diçka tjetër, ndërsa, justifikimi i veprimit të moralshëm dhe shpjegimi i tij sipas parimeve morale është diçka krejt tjetër.

Richard Dawkins pretendon se ne dimë të dallojmë të drejtën nga e gabuara. Ndërsa Daniel Dennett e pohon realizmin moral, dhe beson se vlerat morale janë karakteristika objektive në botë.[1] Christopher Hitchens në mënyrë aktive e dinamike përdor termat si “e mira dhe e keqja”, “e drejta dhe e gabuara”, “etike dhe jo etike”.[2] Sam Harris pretendon se rregulli i artë është pikërisht parimi i mrekullueshëm moral, dhe mohon plotësisht të jetë nga ata që e pretendojnë relativizmin moral.[3] Por, çfarë teorie morale ofrojnë ata për të justifikuar këto besime dhe këto pohime?

Sa i përket Dawkins, ai nga pozicioni i tij përpiqet ta trajtojë këtë problem duke e bazuar veprimin moral tek evolucioni biologjik. Së këtejmi, në hyrjen e librit të tij “The Selfish Gene” ai pretendon se “ne jemi makina mbijetese, pajisje automatike që janë programuar verbërisht për të ruajtur molekulat egoiste të njohura si gjenet.”[4] Ai, sipas këndvështrimit të tij ndaj gjërave, mendon se besimet dhe pritshmëritë tona morale janë të paracaktuara, duke përgatitur kështu makinat tona gjenetike të programuara në mënyrë egoiste për ta evoluar fushën gjenetike.” Dawkins pajtohet se, “mënyra më e qartë në të cilën gjenet sigurojnë mbijetesën e tyre “egoiste” në lidhje me gjenet e tjera, është përmes programimit të qenieve individuale për të qenë egoiste.”[5]

Nga ana tjetër, ai pajtohet që gjenet egoiste “ndonjëherë sigurojnë mbijetesën e tyre egoiste duke ndikuar që qeniet e tjera të veprojnë me “altruizëm” (vetëmohim) ose “moralisht”. Kjo ndodh veçanërisht kur ekziston një lidhje farefisnore me qenien tjetër, siç është të qenit vëlla, motër ose fëmijë. Duke e shpjeguar këtë ai tha: “Është statistikisht e mundshme që gjeni i cili i programon organizmat individualë për të favorizuar farefisin e tyre gjenetik, të përfitojë kopje të vetvetes.”[6]

Altruizmi (vetëmohimi) ndaj të afërmve nuk është programimi i vetëm moral. Përkundrazi, ekziston një metodë tjetër, e cila është altruizmi i ndërsjellë, të cilin e përmbledh tek ideja e “ma kruaj shpinën, për të ta kruar shpinën tënde”. Roli i saj nuk kufizohet vetëm tek të afërmit, por gjithashtu ndodh midis pjesëtarëve të të njëjtit lloj, madje edhe ndërmjet pjesëtarëve të llojeve të ndryshme. Gjithashtu, kësaj dukurie i referohen me emrin “simbiozë”. Pikërisht në këtë lloj të marrëdhënies “përfitojnë të dyja palët.”[7] Dawkins dhe pjesa më e madhe e rrymës evolucioniste mendojnë se altruizmi (elementi më i lartë moral) është një programim Darvinian, jo një akt vullneti! Dhe ne quajmë diçka si “të mirë” sepse gjenet tona përgjatë një epoke të gjatë të luftës evolucionare, na kanë bërë që ta besojmë një gjë të tillë. Është e qartë se teoria biologjike nuk ofron zgjidhje për justifikimin e moralit, por, në të vërtetë e mohon ekzistencën e tij.

Daniel Dennett gjithashtu e pohon realitetin moral, dhe nxit që të ketë shmangie nga relativizmi moral. Ai argumenton se duhet të merret një qëndrim shkencor mbi etikën, mirëpo, brenda këtij qëndrimi duhet tu përmbahemi “vlerave të larta që ndërlidhen me të saktën dhe drejtësinë.” Megjithëkëtë, ai nuk dha ndonjë justifikim të mbështetur mbi parime ateiste lidhur me moralin, me përjashtim të justifikimit që e jep besimi. Ai beson se arsyeja e vetme për t’iu përmbajtur këtyre vlerave është që “ne të pranojmë se këto vlera [të larta] janë një angazhim i pashmangshëm për projektet njerëzore në të cilat ne marrim pjesë. Domethënë: thjesht për faktin se jemi  gjallë (të qëndrojmë gjallë dhe të qëndrojmë të sigurt).”[8] Është shumë e qartë se ai përdorë atë që njihet si The fallacy of begging the question (supozon pa prova qëndrimin, ose një pjesë të rëndësishme të qëndrimit, që është brenda pyetjes), ngaqë hulumtimi ka të bëjë me atë se këto vlera janë sublime në origjinë.

Problemin e etikës tek ateistët mund ta shpjegojmë si më poshtë:

  • Nëse konceptet morale si e mira dhe e keqja ekzistojnë në mënyrë objektive, atëherë duhet të ketë një bazë objektive për ekzistencën e tyre.
  • Ateizmi nuk ofron ndonjë bazë objektive për ekzistencën e koncepteve etike siç janë e mira dhe e keqja.
  • Prandaj, për ateistin, konceptet morale si e mira dhe e keqja nuk duhet të ekzistojnë në mënyrë objektive.[9]

Edhe pse katër ateistët (Dawkins, Harris, Dennett dhe Hitchens) nuk e pranojnë në mënyrë të qartë që ateizmi është i varfër moralisht, dhe se prej tij, në mënyrë të domosdoshme rrjedh nihilizmi e kotësia, megjithatë, ka ateistë që e kanë deklaruar haptazi një gjë të tillë. Për shembull, Michael Ruse – shkencëtar i etikës evolucionare dhe filozof ateist – së bashku me kolegun e tij Edward Wilson pretendojnë në mënyrë shumë të qartë dhe duke iu përmbajtur fort pohimit se, morali nuk mund të vihet në bazë të fortë (të qëndrueshme) nga aspekti i evolucionit biologjik natyror. Ata e thonë këtë kështu:

“Morali – ose thënë më saktë besimi ynë në moral – është thjesht një adaptim që zuri vendin e tij për të rritur (përkrahur) riprodhimin tonë, prandaj, baza morale nuk qëndron tek vullneti i Zotit dhe as tek rrënjët alegorike të evolucionit apo tek ndonjë pjesë tjetër brenda kornizës së universit. Sipas  kuptimit të rëndësishëm, morali është një iluzion me të cilin gjenet tona na mashtrojnë duke na detyruar të bashkëpunojmë me njëri-tjetrin. Ai nuk ka asnjë bazë të jashtme për t’u mbështetur. Morali është produkt i evolucionit, por evolucioni nuk mund ta justifikojë atë sepse është si kama (thika) e Macbeth-it.[10] Pra, morali i shërben një qëllimi të rëndësishëm, pa ekzistuar në të vërtetë… Megjithatë, ndryshe nga thika e Macbeth-it, morali është një iluzion i përbashkët tek të gjithë gjithë njerëzit.[11]

Pra, morali është diçka në të cilën beson shumica jonë, por në të vërtetë ai nuk ekziston. Dhe, në të vërtetë, ky është qëndrimi i fundit i ateistëve të rinj për moralin, pavarësisht se a arrijnë ta kuptojnë një gjë të tillë apo jo.

Përmbledhtas: Njeriu nuk mund të marrë një qëndrim moral objektiv të qëndrueshëm, përveç nëse posedon një bazë morale absolute, dhe kjo nuk ilustrohet, përveçse në besimin e tij në një Zot të Gjithëdijshëm e të Urtë.

Përktheu: Petrit Perçuku

 

[1] Shih: God Is Great, God Is Good, 2009, edited by William Lane Craig & Chad Meister, p.110.

[2] Për shembull, shih debatin mes tij dhe Al Sharpton: https://www.youtube.com/watch?v=HPYxA8dYLBY

Po ashtu debatin mes tij dhe Alister McGrath: https://www.youtube.com/watch?v=y0Q0o5une8Y

[3] Shih: Letter to a Christian Nation: 11

[4] The Selfish Gene, p. v

[5] The God Delusion (216)

[6] Po aty.

[7] God Is Great, God Is Good (113)

[8] Breaking the Spell: Religion and a Natural Phenomenon: 376

[9] God Is Great, God Is Good (115).

[10] Ky shembull është marr nga novela e William Shakespeare (Macbeth); Macbeth dëshiron ta vrasë mbretin Duncan, mirëpo përjeton halucinacione se kinse thika është duke fluturuar në ajër.

[11]  The Evolution of Ethics, in Philosophy of Biology (316)